ড০ অঞ্জনা গোস্বামী
বৰ্তমান পৃথিৱীত প্লাষ্টিক অবিহনে জীৱন ধাৰণৰ কথা অনুভৱ কৰিব নোৱাৰা নিচিনা হৈ পৰিছে। ৰাতিপুৱা শুই উঠি টুথব্ৰাচডাল হাতত লৈ দিনটোৰ কাৰ্যসূচী আৰম্ভ কৰা হয় আৰু ৰাতি মুখত ক্ৰীম অকণমান সানি বিচনাৰ কাষত পানী বটলটো থৈ দিনটোৰ কাৰ্যসূচী সমাপ্ত কৰি নিদ্ৰা দেৱীৰ আশ্ৰয় লয়। পুৱা ব্যৱহাৰ কৰা টুথব্ৰাচডালো প্লাষ্টিকৰ, ক্ৰীম থোৱা টেমাটোও প্লাষ্টিকৰ আৰু কাষৰ পানী বটলটোও প্লাষ্টিকৰ। প্লাষ্টিকৰ বিষয়ে লিখিবলৈ লোৱা কলমটোও প্লাষ্টিকৰ। আমাৰ দৈনন্দিন জীৱনত নিত্য ব্যৱহাৰ্য সৰহভাগ সামগ্ৰী প্লাষ্টিকৰে নিৰ্মিত। প্লাষ্টিক উদ্ভাৱন কৰিছিল ১৯০৭ চনত লিউ হেনডিèক বেকলেণ্ড নামৰ বেলজিয়ামত জন্মগ্ৰহণ কৰা আমেৰিকা নিবাসী বিজ্ঞানী এজনে নিউইয়ৰ্ক চহৰত। সেয়েহে প্ৰথমে প্লাষ্টিকক বেক্লাইট নামে জনা গৈছিল। মানুহৰ কল্যাণৰ বাবে তেওঁ এই প্লাষ্টিক উদ্ভাৱন কৰে। ইয়াক সহজে তৈয়াৰ কৰিব পৰা গুণ লগতে উৎপাদনৰ খৰচ কম হোৱা বাবে দামো কম আৰু অদ্ৰৱণীয় গুণৰ কাৰণে পৃথিৱীৰ সকলো লোকৰ বাবে ই গ্ৰহণীয় হৈ পৰিল। ফলস্বৰূপে পানীৰ পাইপ, গাড়ী মটৰ, জাহাজ, উৰাজাহাজ, যুদ্ধৰ সঁজুলি, শিশুৰ পুতলা, ঘৰুৱা আচবাব — চৰিয়া, মগ, কাপোৰ মেলা ৰচি সকলোতে এই প্লাষ্টিক নামটো সোমাই পৰিল। কণ কণ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ ফলিখনো প্লাষ্টিকেৰেহে নিৰ্মিত। আনহে নালাগে চিকিৎসালয়ৰ সামগ্ৰীও প্লাষ্টিকেৰে নিৰ্মাণ কৰা হয়। বজাৰলৈ যাওঁতেও ঘৰৰ পৰা হাতত কপাহী অথবা মৰাপাটৰ মোনাটো নিবলৈ এৰি প্লাষ্টিকৰ, যাক আমি পলিথিন মোনা বুলি কওঁ সেইটোহে বস্তু অনাত ব্যৱহাৰ হ’বলৈ ধৰিলে। আগতে বিয়া সবাহত কলপাত, মাটিৰ পাত্ৰ আদি ব্যৱহাৰ কৰিছিল। কিন্তু Disposible প্লাষ্টিক ব্যৱহাৰ কৰাৰ ফলত কিছুমান গাঁও অঞ্চলত গঢ়ি উঠা কুটীৰ শিল্প ক্ৰমান্বয়ে বিলুপ্ত হৈ গ’ল। মৰাপাটৰ বেগ নেদেখাই হ’ল। আমি সৰু থাকোতে মা, আইতাহঁতে কাপোৰ ফাটিলে, যেনে বিচনা চাদৰ অথবা লংপেণ্ট আদিৰে বজাৰ কৰা মোনা চিলাই দিছিল। বৰ্তমান তেনে মোনা দেখাই নাযায়। বজাৰলৈ সহজে হাতৰ মুঠিত ল’ব পৰা, অসমীয়া পাটৰ কাপোৰৰ উদাহৰণ দিওঁতে ব্যৱহাৰ কৰা যোজনা ফাকিৰ দৰে অৰ্থাৎ, “ছাঁতে শুকুৱা মুঠিতে লুকুৱা” যাক আমি পলিথিনৰ মোনা বুলি কওঁ সেইবিলাকতহে বস্তু ভৰাই আনো।
১৯০০ চনত জাৰ্মান বিজ্ঞানী হনচ্ ভন্ পেচমেনে প্ৰথমে পলিথিনৰ উদ্ভাৱন কৰে যদিও কাৰ্যক্ষেত্ৰত ই ব্যৱহাৰৰ উপযোগী নহ’ল। ১৯৩৩ চনৰ ২৭ মাৰ্চ তাৰিখে ইংলণ্ডৰ এৰিক ফচেট (Eric Fawcett) আৰু ৰেজিনাল্ড গিবচন্ (Reginald Gibsan) নামৰ দুজন বিজ্ঞানীয়ে আকস্মিকভাৱে পলিথিন উদ্ভাৱন কৰে। মানৱ জাতিৰ উপকাৰৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা এই উদ্ভাৱনে সৃষ্টিকৰ্তাৰ বিন্দনীয়া সৃষ্টিত বিভিন্ন দিশত প্ৰভাৱ পেলাবলৈ ধৰিলে। পলিথিনৰ দেখাত ইতিবাচক হস্ৰম্যাদী দিশ আছে যদিও ইয়াৰ নেতিবাচক প্ৰভাৱ দীৰ্ঘম্যাদী। আমাৰ জ্ঞাতে বা অজ্ঞাতে পলিথিনে পৰিৱেশৰ ক্ষিতী, অপ, ত্যেজ, মৰুৎ, ব্যোম এই পাঁচটি দিশেই প্ৰদূষিত কৰে। প্লাষ্টিক অথবা পলিথিন অদ্ৰৱণীয় আৰু অপচনিয়। মাটিত পেলালে মাটিৰ উৰ্বৰতা নাশ হয়। ব্যৱহাৰৰ অনুপযোগী বস্তুবিলাক আমি য’তে ততে পেলাই দিও অথবা গোটাই পুৰি পেলাওঁ। ভগা-চিগা টেমা, পুতলা, গাড়ীৰ সঁজুলি, পলিথিনৰ মোনা, ফ্ৰিজ, ম’বাইল ফোনৰ সামগ্ৰী, টুথ ব্ৰাচ, কলম ইত্যাদি য’তে ততে পেলোৱাৰ ফলত মাটিখিনি প্ৰদূষিত হয়। কাৰণ এই সামগ্ৰীসমূহ পচি নাযায়। জ্বলাই দিলেও তাৰ বিষাক্ত ধোৱাঁই বায়ু প্ৰদূষিত কৰি আমাৰ স্বাস্থ্যলৈ ভাবুকি কঢ়িয়াই আনে। নদী বা জলাশয় আদিত পেলাই দিলে এনে আৱৰ্জনা গোটখাই কৃত্ৰিম বানপানীৰ সৃষ্টি কৰে। গুৱাহাটীৰ ভৰলু অথবা বাহিনী নদী, নগাঁৱৰ কলং নদীৰ এনে প্ৰদূষণৰ ফলস্বৰূপে চহৰ দুখনত এজাক বৰষুণতে কৃত্ৰিম বানপানীৰ সৃষ্টি হয়। তাৰোপৰি ভাৰতবৰ্ষ বা পৃথিৱীৰ বিভিন্ন স্থানৰ এনে সমস্যা আমি মাজে মাজে বাতৰি কাকতত পাই থাকো। ফলস্বৰূপে খজুৱতি, পেটৰ বেমাৰ, টাইফড আদিকে কৰি বিভিন্ন ৰোগে জনসাধাৰণক অতিষ্ঠ কৰি তুলিছে। সাগৰ-মহাসাগৰত পেলাই দিয়া এনে অদ্ৰৱণীয় সামগ্ৰীসমূহৰ বাবে সাগৰৰ বহুতো মূল্যৱান জলচৰ প্ৰাণীৰ মৃত্যুৰ কাৰণ হৈ পৰিছে আৰু পৃথিৱীৰ পৰা বহুতো প্ৰাণী বিলুপ্তও হৈছে। বিজ্ঞানীসকলে সাগৰীয় প্ৰাণীৰ ওপৰত কৰা গৱেষণাত তিমিকে আদি কৰি বিভিন্ন জলজ প্ৰাণীৰ দেহত প্লাষ্টিকৰ সূক্ষ্ম কণা ধৰা পেলাইছে। সেইবাবে সাগৰীয় মাছ খোৱাৰ ফলত মানুহ আৰু অন্যান্য প্ৰাণীৰ দেহতো প্লাষ্টিকৰ কণিকা পোৱা গৈছে। গাখীৰ, মাছ, মাংস আদি এনে মোনাত অনাৰ ফলত তাৰ ভয়াৱহ প্ৰভাৱে জীৱজগতত যথেষ্ট ক্ষতি কৰিছে। প্ৰতি মিনিটত পৃথিৱীৰ মানুহে প্ৰায় এক নিযুত প্লাষ্টিকৰ বটল কিনে। এক সমীক্ষাত দেখা গৈছে যে, ২০৫০ চনত সাগৰত মাছতকৈ প্লাষ্টিকহে বৃদ্ধি পাব। আনহে নালাগে মহিলাৰ জৰায়ুতো বিজ্ঞানীসকলে গৱেষণা কৰি প্লাষ্টিক কণিকা ধৰা পেলাইছে, যাৰ ফলত ভৱিষ্যতৰ শিশুসকলৰ স্বাস্থ্যত নেতিবাচক প্ৰভাৱ পৰাৰ সম্ভাৱনাই প্ৰকট।
চিকিৎসালয়ৰ চৌহদত চেলাইনৰ বটল, পাইপ, বেজী, দৰৱৰ বাকচ, পনীয়া ঔষধৰ বটল আদিয়ে পৰিৱেশ বিনষ্ট কৰিছে। হিমালয় পৰ্বতৰ ওপৰতো এই প্লাষ্টিকৰ দ’মৰে ভৰি পৰিছে। ২০১৬ চনৰ পৰা প্ৰদীপ চঙৱান নামৰ এজন ব্যক্তিৰ সহযোগত গঢ়ি উঠা এটা NGO ই পৰ্যটক আৰু তীৰ্থযাত্ৰীয়ে পেলাই থৈ যোৱা প্লাষ্টিক জাৱৰবিলাক প্ৰতিবছৰৰ ফ্ৰেব্ৰুৱাৰীৰ পৰা অক্টোবৰ মাহলৈকে পৰিষ্কাৰ কৰি এক সুন্দৰ নিদৰ্শন ডাঙি ধৰিছে। প্ৰকৃতিৰ বাবে চঙৱান এক মূল্যৱান মানৱ সম্পদ। ৰাতিপুৱা জগিং কৰি যাওঁতে ৰাস্তাৰ প্লাষ্টিক বুটলি ২০১৭ চনৰ পৰা প্লগাৰ আন্দোলনৰ যোগেদি ধৰিত্ৰী আইক পৰিষ্কাৰ কৰি ৰখাত সহায় কৰা যুৱ প্ৰকৃতিবিদ ৰিপু দমন বেভলি্ বসুন্ধৰাৰ এক সুহদ বান্ধৱ। পৃথিৱীৰ সৰহভাগ দেশেই তেওঁৰ সমৰ্থক। ভাৰতবৰ্ষতো এই কাৰ্যৰ সমৰ্থন জনাই বহুতেই স্বচ্ছ ভাৰত অভিযানত যোগ দিয়ে। বৰ্তমান Plogman of India বুলি জনা ৰিপু দমনে বিভিন্ন দেশী-বিদেশী বঁটা পাবলৈকো সক্ষম হৈছে। পৃথিৱীৰ উপৰি মহাকাশতো আৱৰ্জনাৰে ভৰি পৰিছে। ১৯৫৭ চনৰ ৪ অক্টোবৰত ছোভিয়েট দেশে “Sputnic 1” পঠোৱাৰ পৰা এতিয়ালৈ প্ৰায় দুহেজাৰ (২০০০) ওপৰ কৃত্ৰিম উপগ্ৰহ মহাকাশলৈ পঠোৱা হৈছে। তাৰে কিছুমান অকামিলা বা বেয়া হোৱাৰ ফলত মহাকাশতো জাৱৰে ভৰি পৰিছে। ২০১৪ চনত মহাকাশ আৱৰ্জনাৰ ফলত কৃত্ৰিম উপগ্ৰহৰ বাবে তিনিবাৰকৈ ঠাই সলাব লগা হৈছে। এই জাৱৰবোৰৰো সৰহভাগ প্লাষ্টিকৰে। এই আৱৰ্জনাই পৃথিৱীলৈ ভয়ংকৰ ভাবুকি কঢ়িয়াই আনিছে। বিশ্বৰ মহাকাশ গৱেষকসকলে ইয়াৰপৰা নিস্তাৰ পাবলৈ লগতে বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডক ৰক্ষা কৰিবলৈ গৱেষণা চলাই আছে। প্লাষ্টিকৰ ভয়াৱহ প্ৰদূষণৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি বিজ্ঞানীসকলে ইয়াৰ ব্যৱহাৰ হ্ৰাস কৰাৰ কথা চিন্তা কৰিছে। পৃথিৱীৰ প্ৰতিজন ব্যক্তিয়েই এই ক্ষেত্ৰত সজাগ হোৱা প্ৰয়োজন। পলিথিনৰ মোনাৰ ঠাইত কাপোৰ, কাগজ অথবা মৰাপাটৰ মোনা ব্যৱহাৰ কৰিব লাগে। প্লাষ্টিকৰ পাত্ৰৰ ঠাইত কাঁচ, চিনামাটি, ধাতু, কাগজৰ বাচন, তামোলৰ ঢকুৱাৰ পাত্ৰ, ঘৰত অথবা বিয়া-বাৰু উৎসৱ আদিত ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি।
এই ক্ষেত্ৰত ভাৰত চৰকাৰৰ লগতে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ক্ষেত্ৰতো বহুতো আইন প্ৰণয়ন কৰিছে। বিভিন্ন দিৱস সজাগতাৰ বাবে উদ্যাপন কৰা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে— আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় উপকুল পৰিষ্কাৰ দিৱস (Internetional coastal clean up day) প্ৰত্যেক বছৰ ছেপ্তেম্বৰৰ তৃতীয় শনিবাৰত পালন কৰা হয়। প্ৰতি বছৰেই দেখা পোৱা গৈছে যে, প্লাষ্টিক নলী (straw) প্লাষ্টিক বটল আৰু সাফৰ, খাদ্য মেৰিওৱা প্লাষ্টিকৰ বন্ধনী ইত্যাদি সাগৰৰ পাৰত আৰু পানীত ভৰি থাকে। ইয়াৰ ফলত সাগৰীয় পৰিৱেশ প্ৰদূষিত হোৱাৰ উপৰি সাগৰীয় প্ৰাণীৰ ক্ষতি সাধন কৰিছে। মুঠতে বিশ্বৰ ১৯১খন দেশে এই উপকূল পৰিস্কাৰ কাৰ্যসূচীত অংশগ্ৰহণ কৰিছে। প্ৰত্যেক বছৰে কমেও ৮ মিলিয়ন টন প্লাষ্টিকেৰে তৈয়াৰী বস্তু সাগৰত পোৱা যায়। তাৰোপৰি ধৰিত্ৰী দিৱসতো এনে পৰিৱেশ সংৰক্ষণ আৰু পৰিষ্কাৰৰ কাৰ্যসূচী লোৱা হয়। ২০১৯ চনৰ ‘ধৰিত্ৰী দিৱস’ৰ পঞ্চাশ বছৰ পূৰ্ণ হোৱাত গঙ্গা নদীৰ পৰা ১০,০০০ কিলোগ্ৰাম প্লাষ্টিক আৱৰ্জনা নিষ্কাষণ কৰা হয়। কাৰণ পৱিত্ৰ গঙ্গাজল এতিয়া প্লাষ্টিকৰ কণিকাৰে ভৰি পৰিছে।
বিদ্যালয়ৰ পাঠ্যক্ৰমতো ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক সজাগ কৰিবৰ বাবে পৰিৱেশ শিক্ষা ভাৰতৰ ১৯৮৬ চনতে ৰাষ্ট্ৰীয় শিক্ষা নীতিত উল্লেখ কৰিছিল। ২০০৩ চনৰ পৰা ভাৰতবৰ্ষত পৰিৱেশ শিক্ষা বিদ্যালয়ত বাধ্যতামূলক বিষয় হিচাবে অন্তৰ্ভুক্ত কৰিছে। য’ত প্লাষ্টিক বস্তু বৰ্জনৰ কথা উল্লেখ আছে। বহুতো ৰাষ্ট্ৰই পেলনীয়া প্লাষ্টিক বিভিন্ন উপায়ে পুনৰ ব্যৱহাৰৰ উপযোগী কৰিছে। তাৰোপৰি পেলনীয়া প্লাষ্টিক ৰখা ঠাইবিলাকত আধুনিক প্ৰযুক্তি প্ৰয়োগ কৰি গাড়ী ৰখা ঠাই অথবা ফুলনি, শিশুৰ পাৰ্ক আদি তৈয়াৰ কৰিছে। গুৱাহাটী আই. আই. টিৰ কেইজনমান বিজ্ঞানীয়ে পেলনীয়া প্লাষ্টিক সামগ্ৰীৰে ৰাস্তাঘাট নিৰ্মাণৰ গৱেষণা কৰি আছে আৰু কিছু পৰিমাণে সফলতাও অৰ্জন কৰিছে। তাৰোপৰি শব্দ নিয়ন্ত্ৰিত কোঠা তৈয়াৰ কৰা ক্ষেত্ৰতো পেলনীয়া প্লাষ্টিক ব্যৱহাৰৰ গৱেষণা চলি আছে। ব্যৱহৃত বটল আৰু বাচনবিলাকত ফুল ৰুই সৌন্দৰ্য বৰ্ধনো কৰিব পাৰি, হ’লেও আমি পৰিৱেশ, স্বাস্থ্য আৰু আমাৰ ধৰিত্ৰী আইক ৰক্ষা কৰিবলৈ হ’লে প্লাষ্টিক বস্তু বৰ্জন কৰা প্ৰয়োজন। কাঠ, বাহ অথবা অন্যান্য প্ৰকৃতিজাত সামগ্ৰীৰে ঘৰুৱা আচবাব, খেলাৰ সামগ্ৰী আৰু দৈনন্দিন প্ৰয়োজনীয় বস্তুসমূহ নিৰ্মাণত গুৰুত্ব দিয়া প্ৰয়োজন, নহ’লে অদূৰ ভৱিষ্যতে প্লাষ্টিক সামগ্ৰীয়ে আমাৰ সেউজী ধৰণীলৈ অশনি সংকেত কঢ়িয়াই আনিব। Blue Planet নামৰ দূৰদৰ্শনৰ ২০০১ আৰু ২০১৭ চনৰ চিৰিয়েল দুখনে সাগৰত প্ৰাণী আৰু পৃথিৱীক বচাবলৈ প্লাষ্টিক বৰ্জনৰ কথাই কৈছে। পুনৰ ইয়াৰ তৃতীয়খন চিৰিয়েল কিছু দীঘলকৈ উলিয়াবৰ বাবে কাম চলি আছে।
২০১১ চনৰ পৰা জুলাই মাহটো Plastic Free মাহ আৰু ৩ জুলাই Plastic Bag Free দিন হিচাবে অষ্ট্ৰেলিয়াই আৰম্ভ কৰিছে। ২০১৭ চনত যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ বাৰ্ক্লেই এই জুলাই মাহটো আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় Plastic Free Month হিচাপে উদ্যাপন কৰিবলৈ চেষ্টা চলায়। ২০২২ চনৰ ৩ জুলাই দিনটো সমগ্ৰ বিশ্বতে প্লাষ্টিক মোনা মুক্ত দিৱস হিচাপে (Plastic Free Day) হিচাপে পালন কৰা হৈছে। এইবছৰ ২০২৪ চনৰ ধৰিত্ৰী দিৱসত অৰ্থাৎ ২২ এপ্ৰিলৰ দিনটোৰ বিষয় হৈছে— Planet vs Plastics. প্লাষ্টিকে যে কিদৰে আই ধৰিত্ৰীক প্ৰদূষিত কৰিছে তাৰ প্ৰতি সজাগতাৰ সৃষ্টি কৰা। কিন্তু দেখা পোৱা গৈছে যে মানুহে হাতে হাতে প্লাষ্টিকৰ মোনা লৈ ফুৰিছে। জনসাধাৰণ সচেতন আৰু চৰকাৰ এইক্ষেত্ৰত কঠোৰ নহ’লে প্লাষ্টিক কেতিয়াও আঁতৰাব নোৱাৰে। শেষত আমি “দেহি মে দদাতি তে” মই দিলেহে মোক দিব, অৰ্থাৎ সুন্দৰ ধৰণীক আমি সুন্দৰকৈ ৰাখিবলৈ সুন্দৰখিনি দিব লাগিব যাতে আই মাতৃ পৃথিৱীৰ কোনো জীৱই কষ্ট নাপায় তেতিয়াহে ধৰিত্ৰী আইয়ে আমাক সুৰক্ষিত কৰি ৰাখিব।